tek partili dönemde dış ilişkiler
İhtiyatlı, gerçekçi ve genel olarak statükonun ve 1923’te kazanılmış zaferin muhafazasını amaçlayan bir siyaset olarak nitelendirilebilir.
Lozan’da bir takım sorunlar halledilmemişti. Bunların en önemlisi, İngiltere’yle sürüp giden Musul konusundaki çekişmeydi. Arap, Türk ve Kürtlerin oturduğu bu zengin petrol vilayeti, 1918 ateşkesinden sonra İngiliz ordusunca işgal edilmişti.
İngilizler 1923 ve 1924 yıllarındaki görüşmelerde, Türklerin halkoylaması önerisini reddederek, Musul’un Irak’a dahil olmasında ısrar etmişlerdi. Taraflar anlaşamayınca, mesele Türkiye’nin henüz üyesi olmadığı Cenevre’deki Cemiyet-i Akvam’a (Milletler Cemiyeti) sunuldu. Türk ve İngiliz askerleri arasında Musul’un kuzeyinde çatışmalar oldu ve 9 Ekim’de İngiliz hükümeti bir ültimatom yayınlayarak Türk askerlerinin çekilmesini istedi. Türkiye geri çekildi ve geçici bir sınır oluşturuldu.
Bir yıl sonra Eylül 1925’te, Milletler Cemiyeti’nden bir komisyon bölgede durumu tahkik etti ve beklendiği üzere Musul’un Irak’a dahil olmasını uygun gördüğünü açıkladı. Türkiye, Haziran 1926’da resmen kabul etti. Buna karşılık petrol gelirinin %10’u 25 yıllığına Türkiye’ye verildi. Daha sonra İngiltere’nin 700 bin sterlin ödemesi karşılığında bu haktan feragat edildi.
Savaş öncesinde Fransa en fazla borç vermiş ülkeydi. 1928 yılında borcu Türkiye’nin yüklenmesi yolunda bir anlaşmaya varıldı, ancak dünya ekonomik bunalımı, ödemelerin 1930’da askıya alınmasına yol açtı. 1933’te, Türkiye için daha elverişli koşullarda yeniden bir plana bağlandı.
Türkiye kendi egemenlik haklarını azami şekilde savunmaya özellikle önem veriyor, Fransa ve İngiltere’nin ise kapitülasyon düzeni sırasında kazanılmış eski uygulamalarını terk etmekte zorlandıkları görülüyordu. Büyükelçiliklerini Ankara’ya taşımaları reddetmeleri, Türk Maarif Vekaletinin misyoner okulları üzerindeki etkisi, Lozan’da İstanbul ve Çanakkale boğazlarından geçişleri denetlemesi amacıyla oluşturulmuş olan Uluslararası Boğazlar Komisyonu’nun serbestlik derecesi ve İstanbul’daki Ortodoks patrikhanesinin uluslar-ötesi niteliğiyle ilgili sürtüşmeler oldu.
İtalya’yla 1928’de bir saldırmazlık antlaşması akdedildi ve İtalya’nın diplomatik çabaları sayesinde Yunanistan’la barış sağlandı. Ekim 1930’da Yunanistan ve Türkiye arasında bir dostluk antlaşması imzalandı.1934 yılında, Yunanistan, Yugoslavya, Romanya ve Türkiye’nin üyesi olduğu bir Balkan Paktı gerçekleştirildi. 1937 yılında, Sadabad Paktı Türkiye’yi benzer şekilde Doğulu komşularına, İran, Irak ve Afganistan’a bağladı.
Türk dış siyasetinin köşe taşı, Sovyetler Birliği ile iyi ilişkilerin korunmasıydı. 1930’larda da Sovyetler Birliği ile ilişkiler olumlu bir çizgide tutuldu (1935 yılında on yıllık bir dostluk antlaşması imzalanmıştı).
Bu dönemde Türkiye, Fransa ve İngiltere ile birlikte, statükoyu kati olarak destekliyor ve Avrupa haritasını yeniden çizmek isteyen Nazi Almanyası ve Faşist İtalya gibi “revizyonist” güçlerin ihtiraslarına karşı çıkıyordu.
Sovyetler Birliği’nin de “anti-revizyonist” kampa katılması, Türkiye’nin Batı’yla olan yakınlaşmasını kolaylaştırdı. Türkiye 1923 yılında Milletler Cemiyeti’ne katıldı. Nisan 1936’da Lozan Antlaşması’nı imzalamış devletlere bir nota göndererek, Boğazların silahtan arındırılması konusunda bir değişiklik istedi ve olumlu cevap aldı. Türkiye Boğazlar üzerindeki tam egemenliğini yeniden kazandı. Boğazlar Komisyonu kaldırıldı.
1930’larda Türkiye ile Fransa’yı ciddi anlaşmazlığa düşüren mesele, İskenderun Sancağı meselesiydi. 1921 Fransız-Türk Anlaşması’nda ve Lozan’da bu bölge yeni Türk devletinin sınırları dışında kalmıştı, bununla beraber, Türkiye ile yakın bağları olan ve Türkiye’deki gelişmeleri yakından izleyen Sancak’taki Türk topluluğuna kültürel özerklik sağlanmıştı. Hatay Halk Fırkası kurulmuş ve “şapka inkılabı” ile “dil inkılabı” yapılmıştı.
Eylül 1936’da Fransa Suriye’ye bağımsızlık vereceğini ve Hatay’ı yeni Suriye devletine dahil etme niyetinde olduğunu bildirdi. Mesele Milletler Cemiyeti kararına sunuldu; Cemiyet Ocak 1937’de Sancak’a bir heyet gönderdi. Heyet Türklerin bir çoğunluk oluşturduğu sonucuna vardı. İngiltere araya girdi ve sonuçta bir anlaşmaya varıldı; Hatay, dış işlerinde Suriye tarafından temsil edilen ayrı bir “bağımsız varlık” olacaktı.
Fransa ne pahasına olursa olsun Türkiye ile anlaşmaya ve Nazi Almanyası’na ve İtlaya’ya karşı onun desteğini kazanmaya hazırdı. Bu kez Fransız ve Türk askerlerinin müşterek denetiminde yeni seçimler yapıldı ve bu seçimlerde meclisteki 40 milletvekilliğinden 22’sini alan Türkler az bir farkla çoğunluk sağladılar. İlk toplantıda bağımsız Hatay Cumhuriyeti ilan edildi, 29 Haziran 1939’da da Türkiye ile birleşildiği ilan edildi.
Lozan’da bir takım sorunlar halledilmemişti. Bunların en önemlisi, İngiltere’yle sürüp giden Musul konusundaki çekişmeydi. Arap, Türk ve Kürtlerin oturduğu bu zengin petrol vilayeti, 1918 ateşkesinden sonra İngiliz ordusunca işgal edilmişti.
İngilizler 1923 ve 1924 yıllarındaki görüşmelerde, Türklerin halkoylaması önerisini reddederek, Musul’un Irak’a dahil olmasında ısrar etmişlerdi. Taraflar anlaşamayınca, mesele Türkiye’nin henüz üyesi olmadığı Cenevre’deki Cemiyet-i Akvam’a (Milletler Cemiyeti) sunuldu. Türk ve İngiliz askerleri arasında Musul’un kuzeyinde çatışmalar oldu ve 9 Ekim’de İngiliz hükümeti bir ültimatom yayınlayarak Türk askerlerinin çekilmesini istedi. Türkiye geri çekildi ve geçici bir sınır oluşturuldu.
Bir yıl sonra Eylül 1925’te, Milletler Cemiyeti’nden bir komisyon bölgede durumu tahkik etti ve beklendiği üzere Musul’un Irak’a dahil olmasını uygun gördüğünü açıkladı. Türkiye, Haziran 1926’da resmen kabul etti. Buna karşılık petrol gelirinin %10’u 25 yıllığına Türkiye’ye verildi. Daha sonra İngiltere’nin 700 bin sterlin ödemesi karşılığında bu haktan feragat edildi.
Savaş öncesinde Fransa en fazla borç vermiş ülkeydi. 1928 yılında borcu Türkiye’nin yüklenmesi yolunda bir anlaşmaya varıldı, ancak dünya ekonomik bunalımı, ödemelerin 1930’da askıya alınmasına yol açtı. 1933’te, Türkiye için daha elverişli koşullarda yeniden bir plana bağlandı.
Türkiye kendi egemenlik haklarını azami şekilde savunmaya özellikle önem veriyor, Fransa ve İngiltere’nin ise kapitülasyon düzeni sırasında kazanılmış eski uygulamalarını terk etmekte zorlandıkları görülüyordu. Büyükelçiliklerini Ankara’ya taşımaları reddetmeleri, Türk Maarif Vekaletinin misyoner okulları üzerindeki etkisi, Lozan’da İstanbul ve Çanakkale boğazlarından geçişleri denetlemesi amacıyla oluşturulmuş olan Uluslararası Boğazlar Komisyonu’nun serbestlik derecesi ve İstanbul’daki Ortodoks patrikhanesinin uluslar-ötesi niteliğiyle ilgili sürtüşmeler oldu.
İtalya’yla 1928’de bir saldırmazlık antlaşması akdedildi ve İtalya’nın diplomatik çabaları sayesinde Yunanistan’la barış sağlandı. Ekim 1930’da Yunanistan ve Türkiye arasında bir dostluk antlaşması imzalandı.1934 yılında, Yunanistan, Yugoslavya, Romanya ve Türkiye’nin üyesi olduğu bir Balkan Paktı gerçekleştirildi. 1937 yılında, Sadabad Paktı Türkiye’yi benzer şekilde Doğulu komşularına, İran, Irak ve Afganistan’a bağladı.
Türk dış siyasetinin köşe taşı, Sovyetler Birliği ile iyi ilişkilerin korunmasıydı. 1930’larda da Sovyetler Birliği ile ilişkiler olumlu bir çizgide tutuldu (1935 yılında on yıllık bir dostluk antlaşması imzalanmıştı).
Bu dönemde Türkiye, Fransa ve İngiltere ile birlikte, statükoyu kati olarak destekliyor ve Avrupa haritasını yeniden çizmek isteyen Nazi Almanyası ve Faşist İtalya gibi “revizyonist” güçlerin ihtiraslarına karşı çıkıyordu.
Sovyetler Birliği’nin de “anti-revizyonist” kampa katılması, Türkiye’nin Batı’yla olan yakınlaşmasını kolaylaştırdı. Türkiye 1923 yılında Milletler Cemiyeti’ne katıldı. Nisan 1936’da Lozan Antlaşması’nı imzalamış devletlere bir nota göndererek, Boğazların silahtan arındırılması konusunda bir değişiklik istedi ve olumlu cevap aldı. Türkiye Boğazlar üzerindeki tam egemenliğini yeniden kazandı. Boğazlar Komisyonu kaldırıldı.
1930’larda Türkiye ile Fransa’yı ciddi anlaşmazlığa düşüren mesele, İskenderun Sancağı meselesiydi. 1921 Fransız-Türk Anlaşması’nda ve Lozan’da bu bölge yeni Türk devletinin sınırları dışında kalmıştı, bununla beraber, Türkiye ile yakın bağları olan ve Türkiye’deki gelişmeleri yakından izleyen Sancak’taki Türk topluluğuna kültürel özerklik sağlanmıştı. Hatay Halk Fırkası kurulmuş ve “şapka inkılabı” ile “dil inkılabı” yapılmıştı.
Eylül 1936’da Fransa Suriye’ye bağımsızlık vereceğini ve Hatay’ı yeni Suriye devletine dahil etme niyetinde olduğunu bildirdi. Mesele Milletler Cemiyeti kararına sunuldu; Cemiyet Ocak 1937’de Sancak’a bir heyet gönderdi. Heyet Türklerin bir çoğunluk oluşturduğu sonucuna vardı. İngiltere araya girdi ve sonuçta bir anlaşmaya varıldı; Hatay, dış işlerinde Suriye tarafından temsil edilen ayrı bir “bağımsız varlık” olacaktı.
Fransa ne pahasına olursa olsun Türkiye ile anlaşmaya ve Nazi Almanyası’na ve İtlaya’ya karşı onun desteğini kazanmaya hazırdı. Bu kez Fransız ve Türk askerlerinin müşterek denetiminde yeni seçimler yapıldı ve bu seçimlerde meclisteki 40 milletvekilliğinden 22’sini alan Türkler az bir farkla çoğunluk sağladılar. İlk toplantıda bağımsız Hatay Cumhuriyeti ilan edildi, 29 Haziran 1939’da da Türkiye ile birleşildiği ilan edildi.