demokrasiye dönüş

MBK'de Ekim 1960'ta yapılan tasfiye, iktidarın parlamenter demokrasiye dönmekten yana olanların elinde olduğunun açık bir işareti olmuştu. O tarihten sonra Cumhuriyetin kurumları oldukça hızlı şekilde yerlerini almaya başladı.

Yeni bir anayasa hazırlamakla görevlendirilmiş olan profesörler kurulu, başlangıçta çalışmalarını bir ay içerisin­de tamamlamayı tasarlamıştı. Ama çalışmalar, bilhassa ku­rul içerisindeki görüş farklılıklarından dolayı, beklenenden yavaş ilerliyordu. Başkan Onar‘ın liderlik ettiği üç kurul üyesi siyasetçilere çok az güven duyduklarından onların elini kolunu bağlayacak ayrıntılı bir metinden yanaydı.
Öteki iki üye ise (Tarık Zafer Tunaya ve İsmet Giritli), siste­mi geliştirmek için siyasal partilere azami hareket olanağı verecek bir anayasadan yanaydı. Eylül başlarında Onar, Tunaya ve Giritli'yi kuruldan çıkardı. Bu olaydan sonra, 17 Ekim'de MBK'ye bir anayasa taslağı sunuldu.

Bu arada da Ankara Üniversitesinden bir grup hukuk profesörü , Profesör Yavuz Abadan'ın önderliğinde ken­di anayasa taslaklarını hazırlamış bulunuyorlardı. Bu grubun ısrarıyla, anayasa metnini tamamlama görevi bir kurucu meclise verildi.
Kurucu Meclis, bir üst kuruluştan (MBK) ve faaliyette bulunan siyasal partilerin (Cumhuriyet Halk Partisi ve Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi), meslek kesimlerinin ve illerin 272 temsilcisinden oluşan bir alt kuruluştan (Temsilciler Meclisi) oluşuyordu.

Kurucu Meclis ilk toplantısını 6 Ocak 1961'de yaptı. Bu tarihten sonra çalışmaların birçoğu, Prof. Enver Ziya Karal ve Prof. Turhan Feyzioglu'nun başkanlık ettikleri, Kurucu Meclis'e bağlı 20 kişilik Anayasa Komitesi tarafından yürütüldü .
Ortaya çıkan metin, 1924 Anayasası'ndan bariz şekilde farklıydı. Yeni anayasanın yazarlarının esas amacı, Millet Meclisi'ni başka kurumlarla dengelemek suretiyle, DP'nin (ve ondan önce CHP'nin) sa­hip olduğu türden bir iktidar tekelini engellemekti. Eski yapıda, Millet Meclisi'nde çoğunluğa sahip olan parti neredeyse sınırsız bir hareket özgürlüğüne sahipti.

Cumhuriyet Senatosu adında bir ikinci meclis oluşturuldu. Bütün yasa­lar her iki meclisten geçmek zorundaydı (Senatonun vetosu Millet Meclisinin üçte iki çoğunluğuyla reddedilebiliyor­du). Senato üyeleri, cumhurbaşkanı tarafından atanacak kontenjan üyeleri haricinde, seçimle geleceklerdi.
Anayasa­ya aykırı gördüğü yasaları reddedebilen bağımsız bir Anayasa Mahkemesi getirilmiş, yargı kurumu, üniversiteler ve kitle iletişim örgütlerinin tam özerklikleri güvence altına alınmıştı.

Ayrıca, tek bir partinin Millet Meclisi'nde ezici çoğunluk elde etme olanağını azaltmak için nispi temsil sistemi getirilmişti. Anayasaya temel hak ve özgürlükler konulmuştu .
Anayasada belirtilen Milli Güvenlik Kurulu'nun kurulması yoluyla orduya ilk kez anayasal bir rol verildi. Milli Güvenlik Kurulu Aralık 1962'de yasayla kuruldu. Cumhurbaşkanının (onun yokluğunda başbakanın) başkanlık ettiği Milli Güvenlik Kurulu, hükûmete iç ve dış güvenlik hakkında tavsiyelerde bulunuyordu.

Kuvvet temsilcileri, genelkurmay başkanı ve ilgili bakanlar, memuriyetlerinden dolay, Milli Güvenlik Kurulu'nun resmen üyeleriydiler ve Kurul'un kendi sekretaryası ve birtakım daireleri vardı. Kuruluşunu izleyen yirmi yıl içinde, MGK giderek devlet siyaseti üzerindeki nüfuzunu genişletti ve devletin güçlü bir koruyucusu haline geldi.
Siyasal faaliyetler üzerindeki yasak kaldırıldı ve yapılacak seçimler için yeni partilerin ku­rulmasına olanak verildi. (CHP ve CKMP'ye ilaveten) on bir yeni parti kurulmuştu. Bunların çoğu kısa ömürlü oldu. Ama en önemli yeni parti hiç kuskusuz, başlıca amacı emekli subayların ve tutuklu Demokratların eski konumlarına iadesi olan Adalet Partisi'ydi.

Bu parti hem taraftar­larından hem de rakipleri tarafından DP'nin bir devamı olarak görülüyordu. Bu sebepten MBK ile ilişkileri başından beri son derece dikkatli oldu. Emekliye sevk edilmiş generallerden biri olan Ragıp Gümüşpala, 1964‘te ölene dek partinin başkanıydı. Gümüşpala, MBK ve kendi taraftarları arasındaki gerginliği dindirmede ılımlı tavrıyla başarılı oldu.
Türk halkının siyasal açıdan kendini ifade etmesi için ilk fırsat, 9 Temmuz 1961'de yeni anayasa için yapılan halkoylaması idi. Halkoylamasında 27 Mayıs güçleri beklenmedik ciddi bir darbe yedi. Anayasa yüzde 38,3'e karşı yüzde 61,7 oyla kabul edilmişti, ama hükümetin anayasa lehindeki propaganda çabalan göz önüne alındığında, yüzde 38,3 oranının son derece yüksek olduğunun kabul edilmesi gerekiyordu.

Bu, hiçbir örgütlenmesi olmadığı halde, Menderes tarafları seçmenin büyük ölçüde aleyhte oy verdiğini gösteriyordu. DP'nin 1960 öncesinde çok güçlü olduğu 11 vilayette anayasaya çoğunlukla ret oyu verilmesi bunu doğruluyordu.
Bu eğilim 15 Ekim 1961'de yapılan parlamento seçimlerinde de doğrulandı. Genel kanı seçimlerin serbest ve dürüst olduğuydu. Partiler üzerindeki tek kısıtlama Eylül'de MBK'nin imzalamayı zorunlu kıldığı bir protokoldü. Parti­ler bu protokolde, 27 Mayıs darbesini ya da sabık Demokrat Partili siyasetçilerin mahkeme davalarını seçim malzemesi yapmamaya söz vermişlerdi.

Seçim sonuçları, yüzde 34,7 oy (158 sandalye) alan Adalet Partisi'nin biraz üzerinde, oyların yüzde 36,7 (173 sandalye) alan Cumhuriyet Halk Partisi için hayal kırıklığı yarattı. Karşı düşüncedeki Demokratların 1955'te kurmuş olduğu Hürriyet Partisi'nin bir devamı sayılabilecek olan Yeni Türkiye Partisi yüzde 13.9, muhafazakâr CKMP ise yüzde 13.4 oy toplamıştı.
Hem sol hem sağ için öncekine nazaran daha geniş bir siyasal faaliyet yelpazesine izin vermiş olması bakımından, yeni anayasa eskisinden çok daha fazla liberaldi. Eski Kemalist kalıbın dışında ortaya çıkan ilk parti, Türkiye İşçi Partisi idi.

Parti Şubat 1961'de bazı sendikacılar tarafından kurulmuştu ama partinin hemen tüm yaşamı boyunca etkin ve sürükleyici kişisi, yazar, hukukçu ve eski öğretim üyesi Mehmet Ali Aybar olacaktı.
TİP'in önemi siyasal gücünde yada topladığı oylarda yat­mıyordu. Hiçbir genel seçimde oyların yüzde 3’ünden fazlasını alabilmiş değildi ve hiçbir zaman bir koalisyon hükümetine katılmadı. Onun önemi daha çok, seçimlerde yarışan gerçek ideolojik temele sahip ilk parti olmasında yatıyordu.

Varlığıyla öteki partileri ideolojik açıdan kendilerini daha açık seçik tanımlamaya da zorladı. 1960'larda TİP birçok entelektüelin desteğini almış ve sonradan çok sayıda gruba bölünecek olan Türk soluna bir çeşit laboratuvar va­zifesini görmüştü.
Yeni anayasadaki geniş siyasal serbestlik, fikirlerini sakınmadan söyleyen sağcı ya da İslami çizgideki partilerin kuruluşuna hemen yol açmadı. Bu daha sonra olacaktı. Ancak, Menderes ve hükümetinin dini siyasete alet ettikleri için gerek ordunun ve gerekse CHP'nin sert eleştirilerine uğradığını dikkate alan birçok gözlemciyi şaşırtacak şekil­de, 1945 öncesi yılların katı laik, hatta İslam aleyhindeki poli­tikalarına bir dönüş de olmadı.

Aksine, cami inşasına, türbelerin onarımına ve okullarda din eğitimine artan bir özen gösterilmek suretiyle İslami akımların başarı olanağını yok etmek için gayret sarf edilmekteydi. Yüksek İslam Enstitülerinin ders programları toplumbilim, ekonomi ve hukuk derslerini içerecek şekilde değiştirildi.
Diyanet İşleri Başkanlığı aydınlatıcı dinsel vaazlar yayımlamaya başladı ve Kur’an‘ın Türkçe tercümesi yayımlandı. Yeni yönetim aynı zamanda da, tıpkı savaş sonrasında İnönü hükümetinin yapmış olduğu gibi, dinsel duygu ve inançların ifadesine tanınan bu geniş müsamahanın yol açabileceği tehlikelere karşı kendini korumaktaydı: 1925‘te Hıyanet-i Vataniye Kanunu'na ve 1949'da ceza yasasına konulan dini siyasal amaçla kullanma yasağı, şimdi yeni anayasanın bir maddesiydi.